dhibaatooyinka ay leeyihiin daawooyinka qaar kood oo ay ganacsatadu dalka keenaan.

Daawooyinka la soo geliyo dalkeenu waxay ka mid yihiin dhibaatooyin ka ugu waaweyn ee ina haysta sida dagaalada qabyaalada mukhaadaraadka I.W.M .Waxaan halkan ku fiirinaynaa dhibaatada daawooyinka aan cidi
kontaroolin isla markaana
ay soo dejiyaan dad ganacsato ah oo aan aqoon u lahayn ganacsiga daawada oo ka gedisan kan raashinka iyo dharka qof kastaa ka ganacsan karo.
Ganacsiga daawadu waxuu u baahan yahay qof leh aqoon daawo iyo xirfad ganacsi labada ba, ama ganacsato ku tiirsan gudi caafimaad oo isku
dubaridda daawooyinka wadanka looga baahan yahay sida caalamka oo kale. Daawo waxa lagu qeexaa
walax (shay) kiimiko,bayoolaji, ama qayb noole ka mid ah oo loo
isticmaalo noole kale si loogu dabiibo . Hadaba marka laga hadlayo
daawooyinka waxa hoos imaanaya kuwa dadka, xayawaanka, dhirta
iyo deegaanka. Waxaa mudan in la xuso in daawo (medical agent) iyo sun (toxic agent)ay isa soo galaan oo markaa qaarkood ay adag tahay in la kala sooco sooh dinta u dhaxaysa. Taa macna heedu waa shay daawo ah ayaa sun (toxic) ah iyadoo ku xidhan
hadba xadiga (dose), sida loo isticmaalo (administration) iwm. Tusaale waxa ka
ah daawooyin ka loo isticmaalo xinjirowga dhiiga (coumarinic) waxa loo
isticmaala sunta jiirka (dooliga) ama xayawaanka yar yar si loogu dilo , laakiin ku fulin in ay disho ilmo yar
hadii xadiga (dose) kor loo qaado qof kasta na waa dili kartaa. Si loo kala sooco daawa nimada (pharmacological effect) iyo sun nimada (toxicological
effect) ee daawo waxa lagu cabiraa halbeega la la dhaho tilmaamaha
dabiibka / daawaynta (therapeutic
index – TI). Halbeegan waxa
lagu qeexaa sida ugu fudud (simplicity) faraqa u dhexeeya xadiga ugu yar (min.dose) ee daawo oo wax dabiibi karta iyo xadiga ugu yar (min.dose) ee lagu
sumoobayo. Daawooyin ka leh TI aad u
yar waxay leeyihiin khatar aad ah in lagu sumoobo, sida daawooyinka gariirka wadnaha (anti-arrythmic ), kuwa suuxinta, iyo kuwa xinjirowga (warfarin) iwm,
isticmaalka iyo ka ganacsi gooduna waxuu u baahan yahay dad aqoon
fiican u leh ama gudi caafimaad oo
kontaroosha. Tusaale hadii ay nu soo
qaadano waxa ka mid ah daawada amiodarone 200mg (anti-arrythmic), oo
aad looga helo suuqyada aduunka , laakiin maadaama uu yar yahay
TI- geedu waxa mamnuuc ah in daawada kale ee la midka ah ee shirkada (generic) aan lagu bedeli Karin (substitution), iyagoo isku mid ah, ilaa la helo cadaymo iyo ogolaansho ka soo
baxda gudiga caafimaad ee
dalka in labadan daawo ay si kasta
isugu dhig maan . Si taasi loo hubiyo waxaa xadiga (dose) loo qoraa si
aad u sugan (precision), tusaale ahaan amiodarone 200.00 mg halkii la qori
lahaa 200mg . Wax yar oo is bedel ah oo
xadiga (dose) wuu dili karaa qof..Laba
daawo oo isku mid ah, isku xadi ah(dose), isku nooc ah laakiin ay soo saareen laba shirkadood oo kala duwan ayaa kala duwanaan kara. Si la isu barbar dhigo daawooyin ka raad kooda
(effect), waxaa la isticmaalaa halbeega isu dhigan ka bayoolaji yeed (bioequivalence-BI). Daawooyin ka leh TI yar (narrow therapeutic index)
waa in aan la isku bedelin hadii aanay isku BI-ahayn. Waxa dhacda in laba daawo ay si kasta isugu mid yihiin (quality /quantity) ba laakiin ay kala BI-yihiin waayo laba shirkadood oo kala duwan ayaa soo kala saara (Drug formulation) Waxa kale oo jira daawo u jirta dhawr nooc (formulation), laakiin
ku kala gedisan inta jeer ee la qaadanayo (posology ) iyo sida loo qaadanayo. Daawooyin kan waxa
ka mid ah nooca loogu tala galay in ay iyagu jidhka dhexdiisa isku fur furaan si qorshaysan (programmed release
forms). Tusaale ahaan daawada
Tacrolimus 1mg, waxay u
jirtaa laba nooc advagraf iyo prograft. Advagraf waxaa la qaataa hal jeer maalintii halka prograft la qaato laba jeer. Labada daawo waa isku mid, waa isku xadi (dose) laakiin waxay ku kala gedisan yihiin samaysan kooda
(formulation) waana isku tayo. Hadii qofka Advagraf uu laba ka qaato ( isagoo is leh waa isku molecule, waa isku xadi) wuu ku sumoobayaa.
Insulin –ta macaanku waxay u jirtaa noocyo kala farsamo duwan ,laakiin isku
mid ah qaadis teeduna (transport) waxay u baahantay sida daawooyin kale oo badan in qaboojiye lagu qaado. Dhamaan waxa kor ku xusani waxay ku tusaysaa sida ay laga ma maarmaan ka u tahay in daawooyinka wadan lagu
isticmaalaa ay u baahan tahay in nidaam wadankaasi uu dhistay uu
isha ku hayo sida soo saaristeeda, dejin teeda, isticmaal keeda, iibkeeda
iwm. Arintani waxay u baahantahay in
nidaamka dawliga ah, shacabka oo ay
ganacsatada daawooyin ku (importers, pharmacy) iyo dadka aqoonta caafimaad
ka leh ugu horeeyaan.Waxa la sameeyaa
gudi caafimaad oo ka kooban noocyada
shaqaalaha caafimaad ka, gudidaas ayaa ka ganacsiga daawooyinka loo xil saaraa. Waxaa fiican in mar walba
laga fikiro caafimaadka dadwaynaha marka ganacsiga daawooyinka laga hadlayo, ee aan laga fikirin oo keliya macaash waayo waa nolosheenii. DAAWOOYIN ISTICMAALKOODU KHATAR YAHAY. Waxa jira daawooyin badan
oo isticmaal koodu khatar yahay oo ku kooban xaalado gaar ah oo nafta qofka halis ku haysa oo keliya ,meelaha
qaarkood na waa laga joojiyay isticmaal
kooda khatartooda darteed.Daawooyinkan waxa ka mid ah antibiotic yada la ladhaho gentomycin ,
stretptomycin chloramphenicol iyo
daawada xoolaha ee la yidhaa Diazinon iwm. Hadii aan daawooyinkan qaarkood eegno waxa ka mid ah: STREPTOMYCIN: Waa nooc antibiotiga ka mid ah oo loo
isticmaalo guud ahaan cudurka qaaxada iyo mararka qaarkood xanuuno kale oo
halis oo ay keento nooca bacteriyada loo
yaqaano gram(-) . xanuunadan
waxaa ka mid ah infection ku dhaca wadnaha (endocardial infection). Daawadani waxay sababtaa
dhib ka badan waxtar keeda (side effect) oo keentay in la joojiyo ama lagu koobo isticmaal keeda xaalado gaar ah oo aan xal kale jirin, waxa lagu kaydiyaa
xarumo gaar ah sida cusbitaalada iwm,
isticmaal keeduna wuxuu u baahan yahay xirfad iyo in markasta la cabiro maqalka iyo shaqada kilyaha ee qofka. Khatar teeda waxa kamid ah : 1- Qofka oo ay dhega la’aan ku keento
2- Kilyaha oo ay bur buriso 3- Wax yeelo xun oo ay u geysato habdhiska dareenka (neurotoxic).
GENTOMYCIN: Waa antibiotic la bah ah kan kor aan ku sheegnay , waxa loo
isticmaalaa xaalado gaar oo si fiican qofka loo la socdo maqalkiisa iyo kilyihiisa sida streptomycin ka .Waxaa
loo isticmaalaa sida infectionka ku dhaca neef mareenka iyo dheef shiidka
(respiratory /gastro- intsestinal infection) hadii aan xal kale jirin. Khatar tiisa waxa ka mid ah sida streptomycin ka mid ka xun: 1- Dhego la’aan joogto ah 2- Kilyaha oo ay bur buriso.
CHLORAMPHENICOL: Waa antibiotic loo isticmaalo cudurka typhoid ka ,laakiin
khatartiisa darteed waxa a lagu koobaa isticmaalkiisa xaalado gaar ah sida qoor gooyaha ( mengitis) oo u
baahan la socosho gaar ah sida cabirka dhiiga qofka. Khatartiisu waxa ka mid ah: 1- Bur burinta iyo baabi inta unug yada dhiiga. 2- Bur burinta dhuuxa soo
saara unug yada dhiiga. Dhamaan
daawooyinkan waxa bedelay kuwo ka
sahlan , ka dhib yar oo ka faa’ido badan, sabab wadankeena loogu istimaalo ama looga ganacsado ma jirto aan ahayn aqoon daro arintan la xidhiidha
isticmaalkeeda iyo gancsatada soo dejisa. DIAZINON: Waa sun loo isticmaalo cayayaanka guriga sida baran barada iwm, kuwa degaanka ama
dhirta iyo cayayaan ka ku nool xoolaha sida shilinta iwm .Suntan waxa laga
mamnuucay wadamo badan oo dunida ka mid ah, ka ganacsigeeda iyo
isticmaal keedu na wuxuu u baahan yahay qof leh xirfad ama aqoon u khaas ah (professional pest control ) .Suntani waxay khatar u tahay dadka, xoolaha iyo xayawaan ka kale iyo degaanka (restricted use pesticide) , isticmaal keedu waa ka mamnuuc goobaha la degan yahay (residence), meelaha
caruurtu ku ciyaaraan iyo dugsiyada . Xayawaanka loo isticmaalo waa in aan loo dhawaan hilibkiisa iyo caanahiisu mudo todobaadyo ama bil ah iyadoo ku xidhan hadba xadiga la isticmaalay. Waxaa la yaab leh in suntan iyo daawooyin ka aan kor ku soo sheegnay iyo qaar ka khatar badani ay dhulkeena
sida raashinka u soo galaan
cidina aan la socon . Daawooyinka khatarta ah waxa laga iibsan karaa
farmasiyada oo iyagu ka iibiya qofkii waydiista hadii uu yahay ilmo yar, hooyo uur leh, mid naas nuujisa iyo qof waayeel ah, markii ay doonaan dadka ku muda (injection) oo ah khatar kale . Waxa kale oo xusid mudan in aanay ka jirin Somalia kantarool daawooyin ka narcotics - ka.
Sidaa aawgeed maadaama dalku aaney ka jirin dowlad dhexe oo kontaroosha soo dajinta iyo ka ganacsiga daawooyinka isla markaana aanu dalka ka jirin guddi caafimaad oo xilka saaran yahay la socod ka daawooyinka ay ganacsata dalaka keenaan waxaan bulshada ugu baaqeynaa iney taxadar weyn ka yeeshaan isticmaalka daawooyinka ganacsatada macaash doonka dalka u soo geliyaan sida raashinka iyo dharka oo kale.
Haddaba haddii aad ka cabaneyso xanuun ama uu jiro cudur kula darsay ama uu cudurka hayo qof ka mida ehel kaada asxaabtaada meel kastoo aad dunida ka joogto la soo xiriir dhaqaatiirta ka howl gasha website kan dhaqaatiirta ayaa gacan buuxda kaa siin doonta sidii aad ku heli laheyd daawo rasmi ah iyo xal caafimaad oo waara inshaa allaah mahad sanidiin.